12 اصل اساسی برای تربیت فرزندان شایسته
(سنین قبل از دبستان)
1. فرزند را هدیه و عطیه خدا بدانید و رویاندن و پروراندن این امانت را طاعت و عبادت حق بشمارید. پس در این کار مقدس با قصد قربت و نیت رضایت بکوشید و از او و اولیای او یاری بجویید.
2. دین شریف ما پدران و مادران را از اوان لقاح به انواع برنامه های جسمی و روحی توصیه کرده است . زیرا فرزند شما از همان دوران جنینی تاثیرها و تربیت ها را میپذیرد.
3. ساختن و پرداختن هویت پایا و شخصیت توانا برای کودکان ، از ساخت و پرداخت خوب و محکم خانه و کاشانه بسی دشوار تر و پیچیده تر است . چرا خود را در این کار از مشاوره و مطالعه بی نیاز میدانید.
4. بیش و پیش از گفتارتان ، رفتارتان و پیش و بیش از حرکات بیرونی شما ، حالات درونی شما در بالندگی و برازندگی فرزندانتان نقش اساسی دارند . پس نخست باطن و ظاهر خویش را نیکو سازید.
5. عزیزان و نور چشمان شما در آینده همان خواهند شد که شما اکنون و به واقع هستید ، نه آنگونه که میپندارید و ادعا میکنید . یا از آنان انتظار دارید و به آنان سفارش میکنید .
6. پدر و مادر در رشد و رویش فرزند مسئولیت مشترک دارند . درصد مشارکت هر کدام بر اساس سن و جنس و سایر مختصات متفاوت است که توافق در این زمینه زندگی را بسیار شیرین میسازد .
7. هماهنگی میان والدین از واجبات پرورش صحیح و به سامان اولاد است ولی این وفاق به معنای یکسانی و انطباق 100% عمل ها و عکس العمل ها نیست . بلکه باید گفتار و کردارشان مکمل یکدیگر باشد .
8. اگرچه تحسین و توبیخ دو ابزار اثر گزار در تربیت شناخته شده اند ، اما شکل معنوی آنها بر مادی ، و ملایم آنها بر شدید ، افضل است . در تشویق تند نروید و اندازه نگه دارید و در تنبیه تا میتوانید از صبر ، گذشت ، تقافل و یا سکوت، نگاه و زبان نرم خود کمک بگیرید . از روشهای ایزایی و آسیبرسانی بپرهیزید .
9. ایجاد فضای باز و با نشاط ، شور انگیز و نشاط آور در خانه و یا در طبیعت ، بهترین ، کارسازترین ، دلپسند ترین و کم هزینه ترین ره آورد برای رشد کودک است . اسباب بازیهای گران قیمت فقط حسرت زا و مشکل آفرینند .
10. هیچ کودکی بدن و یا رفتار بی عیت و نقص ندارد چرا روشهای درمان کنند ه ای که از بازی و ورزش، قصه گویی ، کتاب خوانی ، نمایش گری ، طبیعت گردی ، هنر های دستی ، مسئولیت سپاری و مانند آنها یاری میجویند ، فرا نمیگیرید . تا خود چاره ساز مشکل فرزندتان شوید .
11. بچه ها گنجینه ای از سوالات بی پایان و گاه سخت دشوار نظیر پرسشهای جنسی هستند . در پاسخ دادن نه شتاب کنید ، نه بی حوصله شوید . نه جواب پرت و پلا بدهید . شیوه کار را بیاموزید .
12. بزرگترین هنر زندگی ایجاد توازن متعادل میان همه خواسته ها و وظیفه هاست . هرگز با این توجیه فریبنده که من به امام زمان علیه السلام خدمت میکنم ، ایشان هم بی شک کودک مرا تربیت خواهند کرد ، از زیر بار زحمت و مرارت رسیدگی و پرورش دهی نونهال خود فرار نکنید . زیرا سازندگی فرزندان از مهم ترین و مقدم ترین خدمات شما در آستان آن بزرگوار است .
مشروح بحث:
(سوره فرقان 63) وعباد الرحمن ... ، (سوره فرقان74) الذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و زریتنا قرۀ اعین ...
آیات فوق از سوره فرقان ،به بیان الهی، شرح یکی از درخواستهای بندگان شایسته خداست از او که در مورد فرزندان میباشد. یکی از جنبه های تذکری که در آیات فوق مورد نظر است ، موضوعیت داشتن و مهم بودن همین خواسته است ؛ یعنی داشتن فرزندانی صالح .
بنابر این والدین گرامی توجه داشته باشند که داشتن فرزندان ،و یا همت برای تربیت فرزندانی که صالح باشند ، عبادت خداوند محسوب شده و جزو آرزوهای بندگان شایسته خدواند است .
به این منظور ، خلاصه ای از مطالعات و تجربیات در غالب 12 نکته اساسی برای تحقق این خواسته ، به شرح زیر حضورتان تقدیم میگردد :
1. فرزند را هدیه و عطیه خدا بدانید و رویاندن و پروراندن این امانت را طاعت و عبادت حق بشمارید. پس در این کار مقدس با قصد قربت و نیت رضایت بکوشید و از او و اولیای او یاری بجویید.
این مهمترین اصل است در پرورش فرزند . از امتیازات ویژه مکتب ماست که انسان میتواند همه کارهایش را رنگ و عطری بدهد که عبادت خداوند محسوب شود. فرزند پروری و همسرداری نیز از کارهاییستکه بسیار نزد خداوند محبوب است.
لذا شما بدانید که میتوانید فرزند داری کنید مثل یک فرد معمولی از روی غریضه و محبت پدر و فرزندی ، و هم اینکه با رویکرد دیگری به عنوان یک عبادت بسیار شاخص و ارزشمند همان کار را انجام دهید. طبیعی است که انسان خردمند و دانا سعی میکند از عملکردش بیشترین حاصل را بگیرد. طوری که فرزند داری او لحظه به لحظه ، در نامه اعمال او بصورت برکات و حسنات ثبت شود.
پس اگر نگاه ما این باشد که یک امانت الهی را که آن فرزند ماست ، حفظ میکنیم ، هم محافظتمان بیشتر میشود و هم سختی های فرزند داری و فرزند پروری برای ما آسان تر میشود . مانند کسی که در جستجوی یک گنجینه قیمتی خستگی و دشواری جستجو در اعماق خاک را اصلا نمیفهمد .
در این شرایط مسائل و اختلافات در روشهای فرزند داری که ناشی از کم اطلاعی و به موازات آن سلیقه گرایی والدین است ، کمتر ایجاد فتنه و مشکلات میکند ، این مشکلات در بسیاری موارد در جزییات تربیت و روش رفتار با فرزند موجب دلسردی ، اختلاف و تنش میان والدین میشود.
حال آنکه ، اگر پدر و مادر هر دو بر این باور باشند که امانت دار یک حقیقت والاتر ، از سوی پروردگار هستند، اینطور نمیشود . توجه داشته باشید که انتساب عملکرد های مطلوب و شایسته فرزندمان را صرفا به خود " بچه ام اینطور است و چنان است" و عملکرد های نا شایست و اشتباه فرزند را به طرف مقابل " بچه ات را جمع و جور کن ، ببین بچه ات چکار میکند و ... " از اشتباه ترین رفتار های والدین استکه از روی نا آگاهی و بی توجهی گریبان گیر بسیاری والدین بخصوص در مهمانیها ، اجتماعات و مجالس است . و این همه علاوه بر نادانی و یا کم توجهی در جمع ، به این دلیل استکه والدین نمیخواهند مسئولیت عملکرد کودکشان را بپذیرند. این کلام کوتاه ، اما تاثیری بسیار عمیق در نهان طرف مقابل به جای میگذارد. در هر حال حقیقت اینستکه رفتار و کردار فرزند به پای والدین او نوشته میشود بخصوص در سنین قبل از تکلیف.
2. دین شریف ما پدران و مادران را از اوان لقاح به انواع برنامه های جسمی و روحی توصیه کرده است . زیرا فرزند شما از همان دوران جنینی تاثیرها و تربیت ها را میپذیرد.
از افتخارات دین ماست که البته امروز دانش جنین شناسی نیز به این مطلب اعتراف دارد ، ولی 14 قرن قبل که این همه امکانات و علوم ژنتیک و آزمایشگاهی در دسترس نبوده ، دین ما از همان لحظات لقاح و حتی قبل از آن دستورات مادی مانند خوراک و هم معنوی مانند انواع دعاها را ارایه کرده است. که اگر بخواهید کامل بدانید میتوانید به کتاب های اخلاق مذهبی ، باب فرزندداری، مراجعه کنید . مثلا جلد اول کتاب عربی مرآه الکمال ، نوشته مرحوم ممقانی ، بهترین منبع است و به زبان فارسی نیز کتاب حلیه المتقین مرحوم مجلسی بسیار ساده و روشن از روایات این مطالب را بیان کرده است .
لذا باید بدانید که از لحظه لقاح فرزند شما از شما تاثیر میپذیرد ، لذا است که از همان لحظات برای فرزندان شما دستوراتی را بیان کرده اند.
هدف اصلی بحث اینستکه بدانید ؛ جنینی که در رحم مادر است از حالات پدر و مادر تاثیر پذیر است . بنابر این ، این 9 ماه بسیار حساس است. یعنی اینکه زوجهایی که نوزادی در راه دارند هوشیار باشند ، اگر از روی بی توجهی و یا بی مبالاتی ، پدر یک فریاد به سر مادر بزند ، این فریاد اثر خودش را بر روی این جنین کوچک خواهد گذاشت. لکن یک عامل غفلت و کم توجی اینست که ما امروز این اثر را نمیبینیم . وقتی این نوزاد ، نوجوان 18-20 ساله شد و خدای نا کرده ، پرخاشگر شد ، اگر خداوند متعال پرده ها را کنار بکشد شاید روشن شود ؛ فریادی که در شش ماهگی این نوزاد در رحم مادر ، به سر مادر کشیدید، که شاید بجهت یک موضوع کوچک و قابل اقماضی هم بوده ، مثلا غذا شور شده یا بی نمک ، امروز این اثر در نوجوان شما بروز داده است . آنوقت شما در دل خود میگویید ببین چه زمانه ای شده امروز پسر من اینطور با والدینش رفتار میکند، حال اینکه خدای متعال بروی حقایق این دنیا پرده نهاده . از این رو ما باید ریشه بسیاری از مشکلات نوجوانان و جوانان امروز خود را ، در خودمان جستجو کنیم .
چون نیک نظر کرد پر خویش در آن دید / گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست
مادری که ملاحظه نمیکند و در یک میهمانی یا عروسی که لقمه ها مشتبه هست ، مربوط به هر که میخواهد باشد ، اگر ساز و آواز حرام ، لقمه های مشتبه باشد یعنی اینکه معصیت صورت میگیرد ، شرکت کند ، این خانم باردار بداند ؛ درست است فرزند در رحم او بسیار کوچک است ، اما بسیار آسیب میبیند ، و اگر روزی دیدید که این فرزند از تقوا کم بهره شده ، خیلی تعجب نکنید و او را مذمت نکنید .
این نکته بسیار مهم است . البته مثالهای مثبت زیادی هم دارد . که امروز اثبات علمی هم شده ، مثلا شما اگر در هنگام استراحت و یا کار در منزل در ایام بارداری قرآن تلاوت کنید و یا نوای آنرا در منزل پخش کنید و آنرا گوش دهید و زمزمه کنید، که من ، شخصا ، نمونه های زیادی در این زمینه دیده ام ،بخصوص خانمهایی که دکتر به آنها استراحت مطلق میدهد اگر خود را با قرآن مشغول و مانوس کنند ، خداوند چه فرزندان شایسته و اعجوبه ای به آنها عطا کرده است .
بنا بر این شما بدانید که جنین در مکتب ما یک تکه گوشت جامد نیست ، هوشمند است ولی نه به شیوه علمی و مرسومی که بین ماست .
نتیجتا اینکه دوران حمل بسیار حساس است . پس از تولد نیز در دو سال اول که دوران شیرخوارگی است ، در آغوش گرفتن او بسیار موثر است بدون اینکه ما بتوانیم تشخیص بدهیم . تا حدود 40 سال پیش یکی از بزرگترین معظلات مراکز نگداری کودکان بی سرپرست خواباندن نوزادان در شبها بود که با گریه یک کودک بقیه به سختی خوابیده بودند نیز بیدار میشدند . در زمان خواب برای این نوزادان امروزه این موسسات صدای قلب یک مادر را درهنگامی که نوزاد را بغل کرده و شیر میدهد ضبط کرده اند و برای نوزادان پخش میکنند ، بجای هر گونه موسیقی دیگری . اینکه تحقیقی انجام میدهند و نشان میدهد مولکولهای آب در مقابل صدای قرآن ، موسیقی ، عبارات معنوی و یا ناسزا آرایشهای مختلفی به خود میگیرند ، حاکی از چیزی نیست جز وجود شعور در سراسر جهان هستی. بنابر این کودک و نوزاد شما هم شعور دارند ، حتی در ایام شیردهی باید بسیار مراقب بود ، پدر در جای خود و مادر نیز در جای خود .
این اصطلاحات عامیانه قدیمی که اصلا هم مناسب نیستند مثل " بچه زبان بسته" که ترجمه گنگ و عجم است -به معنی ناتوان در صحبت - قضاوت غلطی از بچه است. ممکن است بچه نتواند واکنش سریعی از خود نشان دهد و احساس خود را از تنش ایجاد شده بین پدر و مادر نشان دهد ولی از آن تاثیر ذهنی و روحی میپذیرد.
بدانید اگر کودک شما دچار شب ادراری است ، تقریبا 80% علت این موضوع واکنش به فضای حاکم بر خانه است . در مدارس ما گاهی بچه تا دوره راهنمایی دچار شب ادراری است. این بجهت مشکل جسمی و عضلانی در کودک نیست بلکه واکنشی نا خودآگاه به تلخیهای فضای خانه است.
خلاصه اینکه بدانید نوزاد شما از جنینی تا دوران نوزادی و سپس کودکی حتی اگر نتواند به شیوه مرسوم بزرگسالان واکنش نشان دهد، از فضای خانه و عملکرد و روحیات والدین خود تاثیر میپذیرد.
همانطور که اگر مادری غذا و خوراک مناسب و کافی نخورد ، شیرش رمق ندارد و کودک او سو تغذیه میگیرد، همانطور هم جنبه های روحی و روانی تاثیر گذار است.
3. ساختن و پرداختن هویت پایا و شخصیت توانا برای کودکان ، از ساخت و پرداخت خوب و محکم خانه و کاشانه بسی دشوار تر و پیچیده تر است . چرا خود را در این کار از مشاوره و مطالعه بی نیاز میدانید.
مهندس یک ساختمان ،برای ساخت بنا ،به متخصصان زیادی مراجعه کرده است ؛ شهرداری برای مجوز ها ، مهندس معمار ، طراح ، نقشه کش ، مهندس محاسب برای محاسبه مقاومت مصالح ، بعد مهندس مجری و ناظر را به خدمت گرفته است ، بعد هم فامیل و بستگان که از جریانات ساخت منزل مطلع میشوند سوال کرده و نکرده ما را از دانش و تجربه خود بی بهره نگذاشته و در مورد تمام زیر و زبر ساختمان اظهار نظر و ارایه راهنمایی میکنند. لذا میبینید که برای ساخت یک بنا که گاهی هم انسان مدت طولانی در آن زندگی نمیکند ، اینهمه مشاوره و راهنمایی و تحقیق صورت میگیرید ، اما شما نمیدانید که نوباوه امروز شما در آینده چه نقش موثری را در جامعه و برای دین خدا ایفا خواهد کرد ، مگر پدر و مادرهایی که شخصیتهای بزرگ در دامان آنها پرورش یافتند و بزرگ شدند میدانستند که نوزاد و کودک آنها در آینده چه شخصیت و عنصر موثری برای جامعه و بشریت خواهد شد . وقتی که ساختمان یک خانه اینهمه دقت و مرارت و ظرایف دارد ، چطور تربیت فرزند و ساختن یک هویت ماندگار و شخصیت استوار برای این فرزند هیچ مطالعه و مشاوره ای نمیخواهد .
چرا یک مادر همانطور که برای نظافت بچه اش اهمیت قایل است ، همانطور که برای خرید یک لباس زیر برای کودکش ساعتها در فروشگاه وقت میکذارد تا جنس خوب و لباس مناسب بگیرد ، دقایقی را در یک کتابفروشی وقت نمیگذارد که کتابی مناسب سن فرزندش بخرد. اگر مطالعه کنیم و با صاحبنظران مشاوره کنیم ، بسیاری از مشکلات از ما دور میشود ، خیلی از کمالات در فرزند ما پیدا میشود . بنابر این برنامه ریزی کنید و حتما دقایقی از هفته را برای این موضوع وقت بکذارید . در این بابت نیز از خدا و اولیای خدا کمک بخواهید .
امام سجاد ع در صحیفه سجادیه که یادگار ارزشمند این امام همام است یک دعا در مورد فرزندان دارد ، چه اشکالی دارد که والدین هر از چندگاهی این دعا را مطالعه کنند و وظایف خود را در قبال فرزندداری بدانند و الطاف خداوند را نیز در راه این مسئولیت سنگین بسوی خود جلب کنند.
4. بیش و پیش از گفتارتان ، رفتارتان و پیش و بیش از حرکات بیرونی شما ، حالات درونی شما در بالندگی و برازندگی فرزندانتان نقش اساسی دارند . پس نخست باطن و ظاهر خویش را نیکو سازید.
این موضوع از آموزه های ائمه طاهرین علیهم السلام و بزرگان ماست که به ما تصریح کرده اند؛ از گفتار شما مهمتر رفتارشماست مثلا فرموده اند :"کونوا دعاتا لناس بغیر السنتکم" یعنی اگر میخواهید کسی را به کاری دعوت کنید و یا به دین خود دعوت کنید ، اول با رفتار خود آنها را جلب کنید، عملتان را اصلاح کنید. یا مثلا فرموده اند " العالم بلا عمل کالرامی بلا وتر" یعنی اینکه عالم بی عمل ، همچون تیراندازی استکه کمانش وتر ندارد. سعدی نیز در ادبیات فارسی میگوید :" دامن آلوده ، اگر خود همه حکمت گوید ، به سخن گفتن زیباش بدان به نشوند . وان که پاگیزه بود گر بنشیند خاموش ، همه از سیرت زیباش نصیحت برند."
در مورد رابطه والدین و فرزندان نیز همینطور است ، مثلا اگر پدر و مادری خود نظیف باشند ، فرزندشان هم همینطور نظیف و منظم میشوند . و اگر خدای ناکرده شلخته و بی نظم باشند ، فرزندشان نیز همینطور بارخواهد آمد. مهمتر از ظاهر ، حالات درونی و روحیات والدین است. یعنی خشم ، کینه ، حسد ، دروغگویی ، اینها از فرزند مکتوم نمیماند.
وای بحال روزی که خانوم همسایه بیاد و بخواهد زودپز امانت بگیرد ، و مادر برای اینکه زودپز را به همسایه امانت ندهد به دخترش بگوید؛ برو ، در را باز کن و اگر سراغ منو گرفت بگو نیست ، و اگر هم سراغ زود پز را گرفت ، بگو که سراغ نداری کجاست . این آموزش عملی دروغگویی به فرزند است. در این شرایط ، اگر سالیان آینده این دختر آمد خانه و گفت نمره مدرسه ام 20 شده و بعدا کاشف به عمل آمد که در کارنامه 8 نوشته شده ، این مادر نباید دخترش را سرزنش کند، بلکه باید خودش را سرزنش کند چراکه خودش راه و رسم دروغگویی را به او آموخته است. ما معتقدیم بین ارواح بطور تشعشوعی تاثیر واقع میشود و حالت درونی ما آن طور که حقیقتا هستیم را القا میکند. لذا اگر پدری درون ناپاکی داشته باشد ، این ناپاکی را بطور ناخواسته به فرزندش نیز منتقل میکند.
5. عزیزان و نور چشمان شما در آینده همان خواهند شد که شما اکنون و به واقع هستید ، نه آنگونه که میپندارید و ادعا میکنید . یا از آنان انتظار دارید و به آنان سفارش میکنید .
خدا رحمت کند مرحوم استاد رضا روزبه که به گردن بسیاری از فارغ التحصیلان دوران اول دبیرستان نیکان حق تعلیم و تربیت دارند ، عبارت بالا بسط داده شده عبارت ایشان استکه میفرمودند ؛ اگر تو از فرزندت میخواهی که شاگرد اول مدرسه باشد ، آیا تو خودت شاگرد اول بودی ؟ آیا تو خودت اکنون در یادگیری ها اینقدر جدیت دارید ؟
شما پدر و مادران بجای خواستن و گفتن به فرزندانتان برای نماز خواندن ، اگر نماز را در خانه آنطور که شایسته است برقرار کنید ، به مراتب موثر تر است ، و یا اگر به مسجد میروید ، کودک خود را نیز با خود ببرید تا او ببیند و در ذهنش نقش ببندد
پس هر چه میخواهید فرزندتان بشود ، اول خودتان بشوید . در هر خصوصیتی ، چه مذهبی ، چه عملی ، اجتماعی .
یکی از مشکلاتی که اکنون والدین دارند ، غذا خوردن کودکشان است . به کودکشان فشار میاورند ، دعوا راه میاندازند ، در مقابل کودک از او به دیگر بستگان گلایه میکنند ، که بد غذایی میکند . بدانید طبع کودک فرار از اینستکه مورد امر و نهی مستقیم قراربگیرد . بهترین راه اینست که سفره غذا را پهن کنید و غذای کودک را هم برای او در ظرفش قراردهید و او را دعوت کنید . وقتی آمد شما با برخورد و نگاه تحسین آمیز با او رفتار کنید . ولی اگر با او به زور و یا اوقات تلخی و تحقیر رفتار کنید ، کودک به خوبی میفهمد و خیلی هم آبروی خودش را دوست دارد . اصلا دوست ندارد که سرکوفت پسرخاله اش را بهش بزنند . البته بعضی مادران نیز از آنطرف بام میافتند ، میشوند همچون کنیز دست به سینه کودک . از این اتاق به آن اتاق دنبال کودک راه میافتند .
عزیزان کودک شما انسان است ، مثل هر انسانی ، گرسنگی را احساس میکند ، سیستم عصبی دارد ، هر زمان احساس گرستگی کند ، مطمئن باشید سنگ را هم میخورد .
شما باید ببینید چرا گرسنه اش نیست . با اینهمه تنقلات ، مانند پفک نمکی و چیپس و شکلات که مادران در دسترس کودک قرار میدهند ، مگر معده کوچک کودک چقدر گنجایش دارد ؟
بنابر این مشکلات کوچک و بسیار ساده را که با همه سادگی خودمان رعایت نمیکنیم ، اگر خودمان رعایت کنیم ، میتوانیم از کودکانمان انتظار داشته باشیم که رعایت کنند . اگر کودک شما ببیند ، شما سر موقع غذا میخورید ، در طول روز تنقلات متفرقه نمیخورید ، او هم نمیخورد . ولی اگر شما بخورید ، نمیشود به او بگویید تو نخور.
6. پدر و مادر در رشد و رویش فرزند مسئولیت مشترک دارند . درصد مشارکت هر کدام بر اساس سن و جنس و سایر مختصات متفاوت است که توافق در این زمینه زندگی را بسیار شیرین میسازد .
از یک طرف بعضی آقایان که گاها متدین نیز هستند ، قداره خود را برای زنانشان تیز میکنند که حزانت کودک با پدر است . ولایت کودک مال پدر است . حال آنکه ایشان عوامانه و بدون سبقه دانش حقوق ، این کلمات و عبارات را استفاده میکنند . مطلب این استکه در رشد و رویش فرزند ، پدر و مادر سهم مشترک دارند ، لکن درصد این سهم برابر و یکسان نیست ، متغیر است و در طول زمان تغییر میکند . نقش مادر در دوران بارداری در حفظ کودک خیلی از پدر بیشتر است . ولذا حالت مادر هم تاثیر بیشتری میگذارد. از این رو بیشتر هم باید از مادر مراقبت کرد . بعد ، در دوره شیرخوارگی یک مقداری وظیفه پدر بیشتر میشود ، کودک در شیرخوارگی به محبت ، نگاه و نوازش پدر احتیاج دارد . جدای از هزینه ها . موضوع حزانت به این هزینه ها برمیگردد. یعنی نفقه کودک را باید پدر بدهد.
اینجاست که بین پدر و مادر باید تفاهم و توافق زیبایی برای تربیت فرزند حاصل شود . چه اشکالی دارد ، پدرانی مانند ما که از صبح تا شب بیرون هستند و عمده کار مسئولیت تربیت فرزند را در طول روز مادران بعهده دارند ، بخشی از مسئولیت نگهداری از فرزند را در شبها ، البته بجز برخی مسئولیتها که خاص مادران است ، مانند شیردادن نوزاد ، بعهده بگیرند و اجازه بدهند مادران حداقل شب را با آسایش بیشتری بخوابند . یعنی اگر نوزاد گریه کرد و یا نق زد و بی تابی کرد مرد مسئولیت آنرا بعهده بگیرد ، چه اشکالی دارد مرد موفق به شب بیداری شود ، به بهانه تیمارداری کودک .
این اصلا درست نیست که اگر بچه نیمی از شب را بیتابی میکند، پدر سرش را زیر لحاف بکند ، بعد تازه غر هم بزند که "خانم بردار بچه ات رو ببر اتاق مجاور. آخه من خوابم میاد" . پدر باید توجه داشته باشد که بچه فقط بچه مادر نیست ، او نیز در این زمینه مسئول است . این عبارت "بچه ات را" خیلی عبارت نا مناسب و بدی است . سعی کنید با این عبارت بین خودتان و همسرتان کدورت ایجاد نکنید . فرزند مال هر دوست و سهم هر دوست . اگر با هم خوب توافق کنید زندگی خیلی شیرین میشود . باید ،با تدبیر، مسئولیتها را تقسیم کنید و همانطور که گفتیم جنسیت بچه در میزان مسئولیتها موثر است . مثلا اگر جنسیت کودک پسر باشد ، مسئولیت پدر بیشتر است و به تدریج که پسر بزرگتر میشود ، مسئولیت پدر نیز بیشتر میشود . از نتایج این توافق اینستکه هم کودک بهره مند میشود و هم توافق شیرینی بین پدر و مادر برقرار میشود و تربیت فرزند را دلنشین میکند.
7. هماهنگی میان والدین از واجبات پرورش صحیح و به سامان اولاد است ولی این وفاق به معنای یکسانی و انطباق 100% عمل ها و عکس العمل ها نیست . بلکه باید گفتار و کردارشان مکمل یکدیگر باشد .
فرزند شما چون متاثر از حالات و رفتار و کردار شماست ، اگر زن و شوهر دو نوع بینش داشته باشند ، دو نوع حرکت کنند ، دو نوع دستور صادر کنند ، دو نوع برخورد از خودشان با فرزند نشان دهند ، در یک حالاتی بسیار مضر است . مانند دو نوازنده که هر کدام در یک مایه ای بنوازند . فرزند شما هم در همچین موقعیتی دچار سرگیجه ، تناقض میشود . و در نهایت راه سومی را بغیر از نظر پدر و یا مادر ، به سلیقه خودش، انتخاب میکند یا فراتر اینکه ، زیرکی میکند و از بین این دو نظر والدین آن نظری را که با نفس خودش بیشتر تطبیق دارد را پیگیری میکند . لذا پدر و مادر لازم استکه در راه تربیت فرزند با هم هماهنگ عمل کنند . این هماهنگی به این معنی نیست که هر دو در مقابل عملکرد کودک یک موضع بگیرند ، مثلا هر دو کودک را با خشم تنبیه کنند و از خود برانند . بلکه به این معنی استکه پدر و مادر با هم هماهنگ بوده و مکمل هم باشند و گاهی اوقات حتی در مقابل کودک به ظاهر متضاد هم باشند . مثلا در مواقعی لازم استکه پدر موضع خشم به خود بگیرد ولی مادر باید موضع پناهگاه بخود بگیرد تا فرزند بجهت شدت خشم پدر از کانون خانواده خارج نشود . این همه دختران فراری از خانواده که در جامعه هستند ، بخشی شان بجهت همین تناقض و نا هماهنگی والدین در بروز دفع و جذب در مقابل فرزند است .
لذا پدر و مادر باید کاملا با هم هماهنگ باشند ؛ گاهی مکمل و گاهی جبران کننده کسری های یکدیگر ، گاهی تایید کننده یکدیگر در مقابل فرزند باشند ولی هیچگاه نباید آشکارا در موضع مخالفت یکدیگر در مقابل فرزند باشند . مثلا اگر پدری بر فرزند خود خشم گرفته ، نباید مادر در مقابل فرزند به مرافعه و تقابل با پدر بر بیاید که مثلا : "چکار داری با بچه ام ، دست از سرش بردار" این نوع حرکتهای نسنجیده والدین ، با یکدیگر ، در مقابل کودک ،یا او را شدیدا آزرده میکند ، یا او را گستاخ نسبت به هر دو والدین میکند .
8. اگرچه تحسین و توبیخ دو ابزار اثر گزار در تربیت شناخته شده اند ، اما شکل معنوی آنها بر مادی ، و ملایم آنها بر شدید ، افضل است . در تشویق تند نروید و اندازه نگه دارید و در تنبیه تا میتوانید از صبر ، گذشت ، تقافل و یا سکوت، نگاه و زبان نرم خود کمک بگیرید . از روشهای ایزایی و آسیبرسانی بپرهیزید .
در اکثر نظامهای تربیتی ، از تنبیه و تشویق استفاده شده است .ما نیز در مکتب خودمان آنرا قبول داریم . ولی باید این واقعیت را مورد توجه قرارداد که تنبیه و تشویق درجات دارد و تا وقتی که درجه ملایم تر اثر خود را حفظ کرده است ، نباید به درجات بالاتر متوسل شد . چون اگر فرزندی را ناسزا گفتیم از آن پس اخم کردن برای او مزه ای نخواهد داشت . تا وقتی که نگاه شما ، گاهی اوقات سکوت شما ، گاهی اوقات صبر شما ، گذشت ما برای او تنبه آور است . مطمئن باشید که فرزند میفهمد . اگر در موقعیتی شما خطای او را تقافل کردید ، فکر نکنید که او نمیفهمد ، بلکه او میفهمد و همینطور نیز میفهمد که شما تقافل کردید و علیرقم اینکه از کار او خوشتان نیامده ، آبروی او را هم نبرده اید . بنابر این هم مادر ها و هم پدرها مخصوصا مادرانی که خیلی به نظافت اهمیت میدهند ، روی نجاست و پاکی حساسند ، این موضوع را درجه بندی کنند . وقتی خداوند از کودک شما نخواسته و او را تکلیف به طهارت و پاکی نکرده است ، چرا شما او را محکوم میکنید ، در تنگنا قرار میدهید و اذیت میکنید ، چرا او را بیزارش میکنید . 15 سال بعد این بیزاری دوره کودکی خود را نشان میدهد به شکل فرار از دین و قیود مذهبی . این وسواس بیماری است و خداوند در قرآن میفرماید ناشی از سطله شیطان بر بندگان است و باید با مراجعه به مشاور ، فقیه یا طبیب این حالات وسواسی در والدین معالجه شود .
بنابر این تشویق ها هم باید به اندازه باشد . روایات فراوانی بیان کرده اند که محبت بیش از حد فرزند را فاسد میکند . تعبیرات خلاف نکنید . مانند "الهی فدات شوم " که غالبا از تعبیرات خلاف است . یعنی چی ! در واقع هم اگر پای آزمایش پیش بیاید، آنچنان که تجربه هم نشان داده ، خلاف این ادعا بسیار مشاهده شده است. لزومی ندارد مادران از تعبیرات اقراق آمیز و یا بی محتوا، گزافه گویی یا مبالغه آمیز ، استفاده کنند .
در مورد تنبیه هم همینطور ، لازم نیست برای تنبیه حتما پدر و مادر از دست و لگد استفاده کنند . گاهی اوقات پاسخ ندادن به کلام کودک ، محل او ندادن یا نگاه والدین ، کودک را متوجه خطای او و ناراحتی والدین میکند . لذا باید برای تنبیه هم بسته به موقعیت ها از درجات مختلف استفاده کرد . بخصوص برای اینکه مثلا والدین میخواهند فرزند را برای نماز صبح بیدار کنند و یا نسبت به عبادات و آداب دینی ترقیب کنند، باید دقت و ظرافت به خرج دهند . چرا برخی والدین کاری میکنند که کودک یک عمر فکر کند ، رفتن به آستان خدا مقدمه اش باید یک لگد باشد . و مسئول این ذهنیت خطا این والدین هستید .
9. ایجاد فضای باز و با نشاط ، شور انگیز و نشاط آور در خانه و یا در طبیعت ، بهترین ، کارسازترین ، دلپسند ترین و کم هزینه ترین ره آورد برای رشد کودک است . اسباب بازیهای گران قیمت فقط حسرت زا و مشکل آفرینند .
فرزندان شما برای رشد و پرورش و تعالی و بالندگی ، فضای آزاد نیاز دارند ، نه آزادی بی رویه ، منظور فضای باز است . باید بچه ها را از پای کامپیوتر ها کنار کشید و از آپارتمانهای محدود و بسته بیرون کشید . موبایل موبایل ابزار مناسب بازی کودک شما نیست . این تکنولوژی ضربات سهمگینی به این نسل وارد کرده است . اصلا ، دوران کودکی را از بین برده است . این تکنولوژی ماشینی ، کودکان را تباه کرده است بخصوص در خانواده هایی که ناآگانه و بر اثر تبلیغات و یا فرهنگ غلط دارندگی/برازندگی هر تکنولوژی جدیدی که وارد بازار شد ، روز اول به دوم وارد خانه کردند .
ما انسانها فرزند طبیعتیم ، فرزند شما هم باید در دل طبیعت بزرگ شود ، خدای متعال ما را از خاک آفریده . لذا طوری برنامه ریزی کنید که بتوانید بچه هایتان را برای تفریح به دل کوه ، کنار دریا ، در صحراها ببرید .
هرگز بهانه شغلتان را نیاورید که چنین است و چنان است و نمیتوانم و وقت ندارم . مرخصی بگیرید برای فرزندانتان و اگر نشد از اداره بیرون بیایید. روزی دهنده خداست . بعد هم در خانه فضای خانه را با نشاط و پر شور کنید و این نمیشود مگر اینکه هم بازی کودک خود شوید . یک بچه تک ، در خانه ، انگار که در زندان انفرادی است ؛ اگر که مادر در خانه دنبال کارهای خودش است و مرتب تلفن در دست دارد و با دوستانش گپ میزند و پدر هم شب که از راه میاد اول باید روزنامه را بخواند ، بعد باید اخبار تلویزیون را بشنود ، بعد هم فلان بازی فوتبال را نگاه کند . بعضی پدرها پا را فراتر هم میگذارند و زمانی که به منزل بازمیگردند ، تازه ، در کیفشان را باز میکنند و کارهای اداری خود را پهن زمین میکنند . اگر هم که کودکشان نزدیک شود ، یک دعوا بچه را میکنند و یک داد هم سر مادر بچه که بیا این بچه را بگیر من کارم را انجام بدهم .
تو سر این کار بخورد . این بچه ثمره زندگی ماست . ما میمیریم و این بچه ما را در دنیا و آخرت با اعمالش نگه میدارد . خانمها ، آقایون فرزند شما استمرار شماست در تاریخ . اینهمه که پیامبران در تاریخ نزد خداوند دعا میکردند که " رب حب لی من لدنک ذریه طیبه انک سمیع الدعا " این که در سوره مریم حضرت ذکریا از از خداوند طلب فرزند میکند درس است برای من و شما قصه گویی بی حاصل نیست . فرزند من و شما استمرار ماست در عالم هستی . حالا مدیر اداره بدش میاد ، خوب بیاد . آخرش اینکه از اون اداره میایی بیرون . شب مال زن و بچه است . من تجار بزرگی مثل مرحوم حاج ابولفضل کرداحمدی را می شناختم . ایشان تاجر تراز اول کاغذ در تهران بود . زمانیکه از سر کار میامد منزل ، محال بود تلفن شغلی جواب بدهد . حالا که به برکت این موبایل لعنتی ، امکان ندارد جواب ندهیم. اونوقت چطور انتظار داریم که بچه ما در کنار ما آرامش داشته باشد .
بعضی پدر مادرها پولهای گذاف میدهند و اساب بازیهایی میخرند که فقط ابتکار بچه را از بین میبرد . تمام متخصصین متفقند که اسباب بازیهایی پیشرفته ، اساسا علامت سوال را از ذهن بچه میبرد . بعد هم مهمان دو روز است . اسباب بازی مناسب برای بچه ،یک جعبه استکه درون آن ماسه تمیز شسته شده باشد. که این بچه خودش با این ماسه ها بازی کند . در غرب ، بسیاری از کودکانی که بیماریهای روانی داشته اند را با همین بازی ها درمان کرده اند . در تایید این ادعا میتوانید به کتاب بسیار خواندنی "در جستجوی خویشتن " که نویسنده آن یک خانم غربی استکه تخصص وی در بازی درمانی است مراجعه کنید . وی در این کتاب تجربیات خود را در درمان کودکان با شیوه های بازی مختلف بیان میکند . اینکه کودک در خانه یک جعبه ای از ماسه داشته باشد یا در حیاط و کنار دریا بتواند با خاک و ماسه بازی کند . اینکه مثلا در یک ظرف خاک ، یک لوبیایی را بکارد و بزرگ کند ، بسیار سازنده تر است برای او از اینکه شما برای او در کودکی مثلا اُرگ بخرید .
فقط از شما میخواهم که نادانسته پول خود را حروم نکنید ، خلاقیت و پویایی کودکتان را نیز نمیرانید ، بعد هم پرخاش به کودک نکنید که چرا فلان اسباب بازی گران قیمتت را خراب کردی.
10. هیچ کودکی بدن و یا رفتار بی عیت و نقص ندارد چرا روشهای درمان کنند ه ای که از بازی و ورزش، قصه گویی ، کتاب خوانی ، نمایش گری ، طبیعت گردی ، هنر های دستی ، مسئولیت سپاری و مانند آنها یاری میجویند ، فرا نمیگیرید . تا خود چاره ساز مشکل فرزندتان شوید .
اگرچه ما عموما عادت داریم نوزاد و کودک خود را زیباترین ، بی عیب ترین و بهترین در دنیا بدانیم ، ولی هیچکس بی عیب و نقص نیست . این عیب گاهی جسمانی ، کاهی رفتاری و اخلاقی است . روشهای جدید در غرب و روشهای کهن در شرق ، به برکت آیینهای آسمانی ، که البته انواع دارد به تعامل با کودک تشویق میکند . خانم اکس لاین کتابی دارد تحت عنوان "بازی درمانی" البته ایشان یک کتاب هم دارد که داستانی است و بسیار حکایتهای جالبی دارد به نام "در جستجوی خویشتن" . این کتاب داستان کودکی است به نام "دیبز" که در واقع عقب افتاده است و علاوه بر آن رفتار های نادرست و پرخاشگرانه و ناسازگارانه دارد . این خانم با این کودک طرحی را در غالب بازی با او پیاده میکند و او را به رفتار طبیعی میرساند. بنابر این شما سعی کنید همبازی فرزندتان باشید . بازی هایی مناسب آنچه در او نقص و کم و یا عیب است . همان بازی نقص بچه را رفع میکند البته بعضی نقایص با ورزش و بعضی نیز با قصه گویی مرتفع میشوند . داستانهایی که مناسب رفتار و شخصیت اوست . برخی عیوب با کتابخوانی . اینکه شما دقایقی را در کنار فرزند خود به مرور و تورق یک کتاب بگذرانید ، حتی وقتی که کودک است و نمیتواند کتاب بخواند . شما کتاب را بخوانید و بگذارید او تصاویر را ببیند . یکی از بهترین راههای خواباندن کودکان بد خواب همین کتابخوانی است . همین صدای دلنشین شما برای کودک مانند یک نوع هیپنوتیزم عمل میکند .
البته کتاب باید مناسب باشد و هر کتابی را نمیتوان در کنار بستر کودک برای او خواند . باید گزینش شده باشد که کتاب و داستان مناسب او باشد ولی اگر والدین این کار را بکنند ، کودک هم از نظر ادبیات کلامی رشد بیشتری پیدا میکند ، هم از نظر قدرت تخیل و جنبه های هنری ذهنی رشد میکند . هم اینکه اگر داستانها مذهبی باشد ، آموزه ها رقیق مذهبی در او نفوذ میکند .
نمایشگری ؛ یعنی با بچه همراه شویم که نمایش بازی کند ، بچه ها استعداد بسیار زیادی در این کار از خودشان بروز میدهند . طبیعت گردی ، به قدری موثر است و من خودم به شخصه در مورد فرزندان خودم تجربه کرده ام . وقتی در طبیعت قدم میزنید ، عادت کنید گلهای زیبا را بچینید و یا اینکه آنها را ببویید و هم خودتان و به کودکان توجه دهید ، در طبیعت به سنگهای زیبا ، عناصر طبیعی مانند یک تار عنکبوتی که روی آن شبنم نشسته باشد که از زیبا ترین مناظر طبیعی است ، توجه کنید و بچه ها در سنین کودکی به این جنبه های ذوقی و سلیقه ای بیشتر نیازدارند ، در آنها تقویت کنید . ثانیا جنبه های توحیدی بسیار زیادی برای کودکان دارد . بجای براهین و استدلالهای عقلی برای وجود و ربوبیت خداوند در جهان هستی کافی است در مقابل کودک به خود متذکر شوید که گل به این زیبایی در دل طبیعت بدون باغبان ، چه کسی جز خداوند این گل را در این صخره سخت ایجاد کرده است. این کلام شما که به گوش کودک شما بخورد بیشتر از هر استدلال منطقی ، وجدان توحیدی او را بیدار و زنده میکند .
طبیعت گردی بسیار مهم است ، هم از نظر جسمی کودکان را تقویت میکند و هم از نظر روحی و القای جنبه ها معنوی موثر است . هنر های دستی ، نقاشی ها و هر نوع کار دیگری که بچه ها را سرگرم میکند مانند گل بازی که بسیار مفید است . میتوان خاک تصفیه شده تمیز برای بازی کودگان تهیه کرد .
مسئولیت سپاری ؛ در خانه بچه را سر گرم کنید . مثلا مادر ها از بچه کار بخواهند مثلا فلان چیز ر ابیار ، ببر، بده به مادر بزرگ ، فلان چیزی که خوردی خودت آشغال آنرا درسطل زباله بیانداز . اینها مسئولیت سپاری بسیار ساده است و تا بالاتر که گاهی اوقات دخترخانمهایی را میبینیم که با وجود کم سن بودنشان در آشپزی و کار منزل پا به پای مادر کمک میکنند چون از کودکی آشنا شده اند و مادر حوصله کرده و طاقت آورده به آنها مسئولیت داده است . پدر ها با پسر ها همینطور . اگر حوصله کنید و شتاب نداشته باشید . نگویید که خودم سریعتر انجام میدهم . بگذارید کودک شما انجام دهد ولو اینکه سه برابر شما وقت صرف کند ، در ازا ، کودک شما تربیت میشود و می آموزد که چگونه کاری را درست انجام دهد و انرژی های او مصرف میشود .
کودک دریایی از انرژی است که باید این انرژی ها را مصرف کند . راه مصرفش شما هستید که کار به او بدهید ، مسئولیت به او بدهید ، با او بازی کنید . با کمی مطالعه در این زمینه ها ، بعد هم عمل به آنها ، چاره ساز مشکلات فرزندتان خواهید شد .
11. بچه ها گنجینه ای از سوالات بی پایان و گاه سخت دشوار نظیر پرسشهای جنسی هستند . در پاسخ دادن نه شتاب کنید ، نه بی حوصله شوید . نه جواب پرت و پلا بدهید . شیوه کار را بیاموزید .
این کار بسیار دقیق است . پاسخ به سوال بچه ها . و بچه ها اوقیانوسی از سوالند مخصوصا اگر ببینند برای سوالات آنها پاسخی هست و با برخورد خشنی روبرو نمیشوند . سوال بسیار میپرسند و شما باید این نیاز و حاجت بچه ها را براورده کنید . نه بی حوصلگی کنید و نه جوابهای نا مربوط بدهید . گاهی اوقات والدین جوابهای پرت و پلا میدهند و فکر میکنند که کودکشان نمیهمد . اگر کودک سوال میکند که " مامان ، داداشم از کجا اومده یا من از کجا اومدم ؟" در واقع ،این سوالی استکه کودک در مورد نحوه تولدش میپرسد . یکی میگوید که ما تو را از توی جنگل پیدا کردیم ! اروپاییها میگویند: " تو را حاجی لکلک آورده " ولی کودکان به زودی موضوع را میفهمند بعد در درون خودشان پدر و مادر را مسخره میکنند . بدانید اگر شما پاسخگوی سوالات بچه نباشید . کودک در جستجوی پاسخ سوالات خود به منابع دیگری مانند گروه همسالان ، مراجعه میکند . تجربه ما نشان داده استکه بسیاری از مشکلات کودکان ،در مسایل جنسی ، به دلیل اینستکه والدین پاسخ مناسب به کودکان نداده اند و کودکان در مراجعه به همسالان خود ، که بعضا خود آنها مشکلات یا نا آگاهیهایی داشته اند و یا اینکه در دوره رشد جنسی پس و پیش کودک بوده اند ، در تعامل بایگدیگر مشکلات را منتقل کرده و یا خود این تعامل موجب ایجاد بستری برای بروز مشکلات شده است . چند وقت پیش در روزنامه ها نوشتند که دختر بچه ای برای خودکشی نفت خورد ، بعد در مشاوره های مدد کاری معلوم شد که مادر این کودک برای او تبیین نکرده بوده که یک امر طبیعی ماهیانه برای هر دختر خانمی شروع میشود تا او وحشت نکند . بعد او فکر کرده بوده که یک بلایی سرش آمده و یا اینکه نکنه من حامله ام و خودم خبر ندارم . چون کاری نکرده بوده ، فقط این عوارض را که مواجه شده از ترس ، بیان و فهم پدر و مادر از این موضوع ، و ترس از عواقب آن دست به همچین کاری زده بوده .
این موضوع بجهت عدم معرفت والدین است به موضوعاتی که یا باید خودشان پیشتر کودک را آگاه کنند و یا اینکه باید برای سولات کودکان در زمان لازم پاسخ قانع کننده و متناسب با سن او داشته باشند . در هر صورت بدانید که سوالات کودکان را باید جواب داد . نه باید سرسری گرفت و در ابهام گذاشت و نه اینکه والدین شتابزده پاسخ نا مناسبی ارایه کنند . گاهی اوقات میتوان به کودکان گفت که " پسرم اجازه بده من در مورد این موضوع بررسی کنم و پاسخ شما را بدهم . یادت باشه فردا از من بپرسی " اگر جواب سوال را بلد نیستید ، به کودک پرخواش نکنید و یا اینکه جواب الکی ندهید .
12. بزرگترین هنر زندگی ایجاد توازن متعادل میان همه خواسته ها و وظیفه هاست . هرگز با این توجیه فریبنده که من به امام زمان علیه السلام خدمت میکنم ، ایشان هم بی شک کودک مرا تربیت خواهند کرد ، از زیر بار زحمت و مرارت رسیدگی و پرورش دهی نونهال خود فرار نکنید . زیرا سازندگی فرزندان از مهم ترین و مقدم ترین خدمات شما در آستان آن بزرگوار است .
اولا بدانید که ما وظایف مختلفی در زندگی داریم . هنر زندگی اینستکه ما بتوانیم پازل زندگی را طوری بچینیم که همه قطعات در جای خود قرار بگیرند . یکی از این قطعات مهم هم رسیدگی به فرزندانمان است . بنابر این دقت داشته باشید ایجاد یک توازن متعادل در وظایف ما نسبت به پدر و مادر ، همسر ، فرزند ، دین و دیانت ، شغل و اجتماع ... لازم است . اما اختصاصا خدمت بعضی دوستان که ادعا میکنند من توفیق خدمت گزاری به دین خدا و خدمت خلق را دارم ، در مقابل امام زمان هم کودک مرا تربیت کنند ، باید گفت که این مغلطه است . اصل مطلب درست استکه اگر ما به خدمتگزاری در آستان امامت و دیانت پرداختیم ، امام زمان هم از بزرگواری و تفقد ما کوتاهی نمیکنند . اما آیا شما فکر کردید که تربیت فرزند شما خدمت به دین خدا و امام زمان نیست ! برای هر کسی که ارادتی به امام زمان دارد ، اولین وظیفه این استکه فرزندش را ارادتمند ، خدمتگزار ، دوستدار و یاور امام زمان تربیت کند . پس باید کودک را تربیت کرد . وای بر آن خدمتگزار امام زمان که فرزندش دشمن امام زمان از آب در بیاید . این خدمتگزار باید بقیه خدماتش را هم فراموش کند چون اصلا ، سرش نمیشده خدمت یعنی چه . پس بدانید که خدمتگزاری به امام زمان یک شعبه اش هم در منزل شماست ، در رسیدگی به همسر و تربیت فرزند.
مطالب فوق گزیده سخنرانی ارایه شده توسط محقق علوم تربیتی اسلامی جناب آقای دکتر غلامحسین تاجری نسب ، میباشد که در جمع گروهی از زوجهای جوان ، که دغدغه تربیت فرزندان خود را دارند ، ارایه شده است. اهم مطالب بصورت فوق توسط Babycentre.ir پیاده و خلاصه شده است.
مشروح سخنرانی توسط نشر مکیال در قالب سی دی آموزشی "سامان نیکوی زندگی" ارایه شده است . خوانندگان محترم ، جهت تهیه نسخه صوتی و بهره بیشتر و استفاده از مثالها میتوانند با شماره 02122581580 تماس حاصل کنند.
